Κείμενο του Émile Dumalet αφιερωμένο στον Δημοσθένη Αγραφιώτη, που δημοσιεύτηκε στο Vakxikon.gr
Δείτε και το Αφιέρωμα του περιοδικού Vakxikon.gr στον Δημοσθένη Αγραφιώτη.
***
Ένα σήριαλ με τρία επεισόδια //Δεύτερο επεισόδιο
Τι είδαμε στο πρώτο επεισόδιο: Γαλλία, τέλη της δεκαετίας του 1970: ο φημισμένος λογοκράτορας και απόφοιτος του Πολυτεχνείου Αθηνών Δημοσθένης εργάζεται ως εκπαιδευόμενος στο ερευνητικό εργαστήριο του Ζαν-Πιερ στο πυρηνικό κέντρο του Φοντενέ-ο-Ροζ…
Ο Ζαν-Πιερ και οι υποψήφιοι διδάκτορες που συμμετέχουν στο εργαστήριο δεν ενδιαφέρονται ιδιαίτερα για τα κουαρκ και τα λεπτόνια του κλασικού ατομικού προτύπου ή την ενέργεια που μπορεί να παραχθεί από τη διάσπαση του ατόμου. Επεξεργάζονται νέους τρόπους προσέγγισης της στατιστικής. Η τεράστια ανάπτυξη της πληροφορικής απαιτεί μια επιστροφή στα εφαρμοσμένα μαθηματικά πολιτισμών που προϋπήρχαν της εποχής του Δημοσθένη του Βάταλου. Μια αναζήτηση πέρα από τα έργα του Ευδόξου του Κνιδίου, του Ευκλείδη και των μετεμψυχώσεών τους Καντόρ και Μπουρμπακί. Ο στατιστικολόγος οφείλει πλέον να εγκαταλείψει την αφαίρεση (δηλαδή, την αναφορά στο πιθανολογικό μοντέλο) και να αμφισβητήσει τις συμβατικές μεθόδους επιστημονικής τεκμηρίωσης για να επικεντρωθεί στον αμερόληπτο χειρισμό του πλήθους ψηφιακών πληροφοριών που έχει πλέον στα χέρια του και την παραγωγή εγγράφων νέου τύπου που θα του δώσουν τη δυνατότητα να εξερευνήσει νέους κόσμους. Αυτή η προσέγγιση, όπου το απροσδόκητο και το παράξενο διαδραματίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο στην ανάλυση των φαινομένων, δεν είναι άσχετη με το ρεύμα μεταδομιστικής σκέψης που είναι της μόδας εκείνη την εποχή.
Τι σημασία έχει αν το ουράνιο 238, που αποτελείται από 146 νετρόνια και 92 πρωτόνια, είναι σταθερό ή αν το οξυγόνο 16, με 8 πρωτόνια και 8 νετρόνια, είναι εξαιρετικά σταθερό! Ως πιστός μαθητής του Ηρακλείτου, ο Δημοσθένης προτιμά τα ασταθή άτομα, όσα δηλαδή εκπέμπουν ακτινοβολίες και ποτέ δεν μένουν ίδια, όπως ο ποταμός που κυλάει κάτω από το Πον Μιραμπό. Για παράδειγμα, το ποτάσιο 40 που κατοικεί στο γυμνασμένο σώμα του Δημοσθένη ακτινοβολεί κάθε μέρα με διαφορετικό τρόπο. Αυτό το υπέροχο άτομο μπορεί εξάλλου να του προκαλεί και το εξής ερώτημα, ενώ εκείνος ακούει τον Ζαν-Πιερ: όταν μελετάει κανείς ένα φαινόμενο, πώς μπορεί, χάρη στη δύναμη των υπολογιστών, να ξεφύγει από την κοινή σκέψη όπου τα πάντα μοιάζουν απομονωμένα και ακίνητα;
Η πνευματική σκηνή του Παρισιού εκείνης της εποχής βρίσκεται σε αναταραχή. Η φυσική επιλογή του Δαρβίνου έχει εισδύσει και στη φιλοσοφία: Οι Νίτσε, Φρόιντ, Σωσσύρ, Χάιντεγκερ, Βιτγκενστάιν, Τζέιμς και Περς έχουν συμβάλλει στην αμφισβήτηση των θεωρητικών κατασκευών των προκατόχων τους. Αν η ιδέα σχετίζεται πρωτίστως με τη διαφορά, αν το αντικείμενο υπάρχει μόνο σε σχέση με άλλα αντικείμενα, τι να πει κανείς πχ. για την αναλυτική κρίση που εισήγαγε ο Ιμμάνουελ Καντ; Σε έναν κόσμο όπου τα πάντα αλληλεπιδρούν μεταξύ τους, η αναλυτική κρίση είναι πλέον παρωχημένη. Έχει παραπεμφθεί από καιρό στις καλένδες της ιστορίας των ιδεών.
Ο Δημοσθένης, που καταβροχθίζει το Διαφορά και Επανάληψη του Ζιλ Ντελέζ, θέλει να ενημερώσει σχετικά και τον Ζαν-Πιερ: «Μην ξεχνάς ότι τα πάντα ρει, το πράγμα καθ’ εαυτώ και το είναι καθ’ εαυτώ ουσιαστικά δεν υπάρχουν… γι’ αυτό και στο Οι λέξεις και τα πράγματα ο Μισέλ Φουκώ αναφέρεται στον θάνατο του ανθρώπου!»
Ούτε φως.
Ούτε σκοτάδι.
Παρά μόνο στροβίλισμα του εφήμερου
νωχελικό παιχνίδι του χρόνου.
Ο Ζαν-Πιερ αισθάνεται πέρα ως πέρα ζωντανός και δεν καταλαβαίνει: «Λες δηλαδή ότι δεν είμαι αυτό που ήμουν χθες. Ότι δεν είμαι παρά μία τροχιά. Εγώ όμως αναπνέω, νιώθω, πιστεύω και πράττω!» O Δημοσθένης εξάπτεται: «Όχι μόνο! Μετακινείσαι μέσα σε έναν τετραδιάστατο χώρο όπου διαρκώς αλληλεπιδράς με μια σειρά από άλλα αντικείμενα που είναι και αυτά τροχιές. Υπάρχεις μόνο σε σχέση με ό,τι κινείται γύρω σου». Ο Ζαν-Πιερ, όντας μάλλον θύμα του καρτεσιανού «σκέφτομαι άρα υπαρχω», του σαιξπηρικού «να ζει κανείς ή να μην ζει», του παρμενιδικού «Είναι και Μη είναι» ή ακόμα των τρισδιάστατων Στοχασμων του Πασκάλ για το τι είναι άνθρωπος, δεν κατανοεί πλήρως τα λόγια του εκπαιδευόμενού του: «Ο Ντελέζ παίζει με τη γλώσσα εμπνευσμένος από τον Βιτγκενστάιν… η σκέψη του δεν είναι πρωτότυπη. Με βάση ένα αξίωμα που μου φαίνεται λογικό, κατά το 1660, ο Σπινόζα στην Ηθική του αρνείται όπως και ο Ντελέζ την προτεραιότητα της ύλης, της ουσίας. Ήταν ένας πρώιμος θεωρητικός συστημάτων που είχε αντιληφθεί τη σημασία των αλληλεπιδράσεων για τον ίδιο τον ορισμό του αντικειμένου. Αυτός δεν είχε γράψει εξάλλου: Ένα κινούμενο ή ηρεμούν σώμα πρέπει να καθορίστηκε στην κίνηση ή τη στάση από ένα άλλο σώμα που καθορίστηκε επίσης στην κίνηση ή τη στάση από ένα άλλο, και εκείνο πάλι από άλλο, και ούτως επ’ άπειρον. Βρίσκομαι μπροστά σου σε στάση, άρα, είτε το θες είτε όχι, υπάρχω!» Ο Δημοσθένης δράττεται της ευκαιρίας για να πει: «Έστω ότι υπάρχεις, όταν όμως ισχυρίζεσαι κάτι τέτοιο, γίνεσαι για μένα μια αφαίρεση. Εγώ σε βλέπω να αλλάζεις κάθε δευτερόλεπτο. Το μυαλό σου τρέχει, τη μια στιγμή ακούς και την άλλη αφηνιάζεις, φτάνεις στο σημείο να μνημονεύεις έναν φιλόσοφο υποστηρικτή του Ευκλείδη… δυσκολεύομαι πολύ να σε παρακολουθήσω. Λες ότι χρειάζεται να προτιμήσουμε τη διαχείριση των δεδομένων από την αφαίρεση, για να ανακαλύψουμε ξανά την πολυπλοκότητα των φαινομένων. Τι περιμένεις λοιπόν για να συντονιστείς με αυτή την επανάσταση; Είσαι ένα σύνθετο φαινόμενο ανάμεσα σε άλλα σύνθετα φαινόμενα. Το νευρικό σου σύστημα δεν περιορίζεται στους νευρώνες του νεοφλοιού σου. Παράκαμψε λοιπόν ό,τι έχει να κάνει με τη νόηση. Εναρμόνισε την ευαισθησία με τις αισθήσεις σου. Αν θες να κάνεις νέες ανακαλύψεις, εντρύφησε στον παραλογισμό, με δυο λόγια, γίνε ποιητής!»
Μια μέρα μετά από αυτή την έντονη συζήτηση, ο Δημοσθένης επανέρχεται κραδαίνοντας το Λόγος, Μορφή ή Λόγος ,είκασμα του Ζαν-Φρανσουά Λυοτάρ: «Χθες, είπες πως ό,τι έλεγα άνηκε στο παιχνίδι της γλώσσας και είχες εν μέρει δίκιο, διότι η γνώση δεν μπορεί να διαχωριστεί από τη γλώσσα μέσω της οποίας επικοινωνούμε. Η γλώσσα καθορίζει τις ιδέες που μπορεί κανείς να εκφράσει μέσω αυτής». Ο Ζαν-Πιερ, που πιστεύει στον σχετικισμό από τότε που διάβασε το Η δομή των επιστημονικών επαναστάσεων του Τόμας Κουν, δεν εκπλήσσεται από αυτό τον ισχυρισμό: «Ναι, αλλά οι επιστημονικές θεωρίες, δηλαδή, οι αντιλήψεις που έχουμε για την πραγματικότητα μέσω της επιστήμης, εξελίσσονται ταχύτατα σήμερα, σαφώς ταχύτερα από ό,τι η καθομιλούμενη γλώσσα στο σύνολό της. Αυτό που παράγει συνεχώς η επιστήμη πρέπει να θεωρείται πρόοδος, αφού συμφωνούν μεταξύ τους γι’ αυτό οι επιστήμονες». Ο Δημοσθένης απαντάει γελώντας: «Πιστεύεις αλήθεια ότι το έλλογο υποκείμενο μπορεί να χειραφετηθεί, να λυτρωθεί από τις προκαταλήψεις εφόσον αποδεχτεί τις κρίσεις της επιστημονικής του κοινότητάς;» Ο Ζαν-Πιερ αρχίζει να θυμώνει: «Λοιπόν, δεν πιστεύω πια τίποτα με τις ιστορίες σου περί πολύπλοκων τροχιών, πιστεύω μάλιστα πως ούτε εσύ δεν υπάρχεις.
Αλήθεια, υπάρχεις, αγαπητέ Δημοσθένη;
Ή μήπως είσαι ένα ον που δημιούργησα κατά λάθος
Για να γεμίσω τη μοναξιά μου
Όπως ένας από τους θεούς
Που επινόησαν οι αρχαίοι Έλληνες
Για να πλήττουν λιγότερο;
Όπως και να έχει, Δημοσθένη
σε λατρεύω
Ακόμα και αν υπάρχεις μόνο στη φαντασία μου
Όταν μιλώ για πρόοδο, δεν εννοώ την εξέλιξη της ανθρωπότητας, αλλά τον εμπλουτισμό της γνώσης, είτε αυτός είναι αληθινός είτε ψευδαίσθηση. Μια θεωρία που αντικαθίσταται από μια άλλη δεν περνάει στη λήθη, γίνεται αντικείμενο μελέτης από τους ιστορικούς. Έτσι, η επιστήμη εμπλουτίζει διαρκώς την αντίληψή μας για την πραγματικότητα, ακόμα και αν αυτή παραμένει γεμάτη προκαταλήψεις. Στη στατιστική, ζητάμε και οι δυο μας από κοινού να αμφισβητήσουμε τις πρακτικές που εφαρμόζονταν πριν την έλευση των υπολογιστών. Οι σχεδόν άπειρες δυνατότητες αποθήκευσης και υπολογισμού που έχουμε στη διάθεσή μας αποτελούν τη νέα βάση. Βλέπεις, αυτό που πρέπει να μας απασχολεί, δεν είναι η γλώσσα, αλλά η εξέλιξη των τεχνολογιών και των τεχνικών. Έχω την αίσθηση πως ο φίλος σου ο Λυοτάρ κινείται σε λάθος κατεύθυνση με τον μεταμοντερνισμό του». Ο Δημοσθένης εγκρίνει τελικά τη δήλωση του Ζαν-Πιερ: «Μπράβο λοιπόν! Συμφωνώ με αυτό που λες για τη θεμελιώδη σημασία της τεχνικής προόδου. Παρ’ όλα αυτά, αξίζει να εξετάσουμε πιο προσεκτικά τη χειραφέτηση για την οποία μιλάει ο Λυοτάρ. Ζούμε σε έναν κόσμο που χαρακτηρίζεται από κανόνες (στους οποίους συμμετέχει και η γλώσσα) που, είτε γραπτοί, είτε άγραφοι, επηρεάζουν τις πρακτικές μας. Αλήθεια, όλοι οι κανόνες παράγουν κυριαρχία των μεν επί των δε, των αφεντών επί των δούλων; Όλοι τους μας φυλακίζουν; Για τους περισσότερους κανόνες, κάτι τέτοιο δεν ισχύει, το αντίθετο μάλιστα. Εφόσον είναι κατάλληλοι (αυτό είναι το πραγματικό ζήτημα που πρέπει να εξετάσουμε), μας παρέχουν μια εξαιρετική ελευθερία. Καθώς προέρχονται από την μακρά εμπειρία που έχει γίνει κοινό κτήμα ολόκληρης της κοινωνίας, αποτελούν σοφές οδηγίες για τη γρήγορη και αποτελεσματική δράση. Αν δεν υπήρχαν κανόνες, δεν θα ξέραμε προς τα πού να πάμε. Αλίμονο! Θα ήμασταν στο έλεός μας, εντελώς αβοήθητοι, χαμένοι, δούλοι του ίδιου μας του εαυτού…!» Ο Ζαν-Πιερ μένει έκπληκτος μπροστά σε αυτό τον παράδοξο Δημοσθένειο συλλογισμό. Οι κανόνες και οι περιορισμοί είναι λοιπόν υπεύθυνοι για την ευδαιμονία, για την ελευθερία μας! «Η ρητορική σου υπερβαίνει αυτή του άλλου Δημοσθένη και με βρίσκει απολύτως σύμφωνο. Πού πας και τα βρίσκεις όλα αυτά;»
Λίγο καιρό μετά από αυτό τον λαμπρό επίλογο για την παράδοξη αξία των περιορισμών, ο Δημοσθένης επιστρέφει δριμύτερος. Μόλις άκουσε την εναρκτήρια διάλεξη του Ρολάν Μπαρτ στο Κολέγιο της Γαλλίας. Ο φιλομαθής ακροατής μας γίνεται με τη σειρά του πομπός και μεταδίδει το ακόλουθο μήνυμα στον νέο δέκτη Ζαν-Πιερ: «Αυτό που λέμε δεν είναι ποτέ αυτό που λέμε». Φυσικά, αυτός ο αινιγματικός ισχυρισμός προβληματίζει αμέσως τον Ζαν-Πιερ. Μολονότι γνωρίζει το πλαίσιο και έχει τον Δημοσθένη μπροστά του με σάρκα και οστά, του λείπει ο κώδικας. Εξ ου και το σχόλιό: «Τρελάθηκες;» Ένα είναι σίγουρο: ο Δημοσθένης δεν είναι πιο τρελός από έναν ποιητή που μέθυσε πίνοντας αψέντι: «Θυμάσαι αυτή την αποστολή που κάναμε στο Κονκαρνό για να ερευνήσουμε τις δυσάρεστες οσμές εκείνου του εργοστασίου; Από τότε, ποτέ δεν έπαψα να αναρωτιέμαι. Μήπως οι ντόπιοι μας έλεγαν άλλ’ αντ’ άλλων; Όσο απομακρυνόμασταν από το εργοστάσιο, τόσο περισσότερο ισχυρίζονταν πως ενοχλούνται από την οσμή του». Ο Ζαν-Πιερ, που είχε μονάχα ρωτήσει δύο μισοκοιμισμένους συνταξιούχους σε ένα καφενείο, θυμάται ακόμα την έρευνα αυτή που είχαν διεξάγει σε συνεργασία με τον Μαρκ Γκιγιόμ του Πανεπιστήμιου Παρί-Ντοφίν: «Ο αγρότης που ζει δίπλα στο εργοστάσιο δεν έχει τις ίδιες αντιδράσεις με τον κάτοικο της γειτονικής πόλης». Ο Δημοσθένης συμφωνεί: «Ναι, αλλά οι δύο τους δεν μιλάνε για το ίδιο πράγμα. Ο αγρότης αναφέρεται στον ατμό και την οσμή του εργοστασίου, κινείται δηλαδή στο επίπεδο της δήλωσης. Οι κάτοικοι του Κονκαρνό αποκωδικοποιούν διαφορετικά το μήνυμα «εργοστάσιο» και κινούνται στο επίπεδο της συνδήλωσης ή του συμβόλου, αν προτιμάς. Το σημαίνον «εργοστάσιο/οσμή» παραπέμπει σε διαφορετικά σημαινόμενα ανάλογα με το αν κάποιος βρίσκεται πιο κοντά, στην ύπαιθρο, ή πιο μακρυά, στην πόλη». Ο Ζαν-Πιερ έχει ακούσει για τη Μορφολογία του παραμυθιού του Βλαντιμίρ Προπ (ο Δημοσθένης δεν είναι ο ήρωας μιας πριγκίπισσας που υπέκυψε στη γοητεία του;) και τα Γενικά μαθήματα γλωσσολογίας του Φερντινάν ντε Σωσσύρ (το σημαινόμενο του σημαίνοντος, ο Δημοσθένης, θα μπορούσε ποτέ να ξεφύγει από τη διαχρονία;), έτσι λοιπόν, χάρη σε αυτή τη νύξη για την έρευνα των δυσάρεστων οσμών στη Βρετάνης, ξαναβρίσκει τον κώδικα που του έλειπε ώστε να γίνει και πάλι ένας ενημερωμένος δέκτης: «Εννοείς δηλαδή ότι δεν πρέπει να πάρουμε κατά γράμμα τις δηλώσεις του τάδε ή του δείνα». Ο Δημοσθένης γνέφει καταφατικά, κουνώντας πάνω κάτω το κεφάλι, για να δείξει πως η επικοινωνία δεν γίνεται μόνο με λόγια. Στη συνέχεια, θέλοντας να τονίσει την πρόοδό του στη γλώσσα του Ανρί Μισώ και την πολυπλοκότητα κάθε έκφρασης, αντί για Εντάξει, χρησιμοποιεί μια αγαπημένη έκφραση του Ζακ Πρεβέρ στα γαλλικά: « Tu l’as dit bouffi ! » Ακριβώς αυτό. Τίποτα άλλο. Ο Ζαν-Πιερ θαυμάζει αυτή την λεκτική επιτέλεση χωρίς να αναρωτηθεί για το βαθύτερο νόημά της: «Τελικά καταλαβαίνω πού το πας. Όταν ασχολείσαι με τα δεδομένα μιας έρευνας, σκοπός δεν είναι να καταγράψεις ό,τι λέγεται – αυτό το κάνουν οι δημοσκόποι. Σκοπός είναι να ανακαλύψεις το νόημα αυτού που λέγεται». Ο Δημοσθένης χαμογελάει, οσφραίνεται τη μυρωδιά του στάβλου: «Πράγματι, αυτό που δηλώνουν οι ερωτηθέντες δεν πρέπει τόσο να καταγραφεί όσο – κυρίως – να ερμηνευτεί. Για να μπορείς να δεις πέρα από τα φαινόμενα και να αποκρυπτογραφήσεις το κρυφό νόημα των λόγων των μεν και των δε, χρειάζεσαι μια κατάλληλη στατιστική μέθοδο… Αυτή η διαχείριση μεγάλων αριθμών εγγράφεται στο πλαίσιο της ερμηνευτικής διαίσθησης των Χανς-Γκέοργκ Γκάνταμερ και Πολ Ρικέρ». Ο Ζαν-Πιερ συνεχίζει: «Και το νωχελικό παιχνίδι του χρόνου, τι το κάνεις;» Ο Δημοσθένης είναι όλο και πιο ευτυχής: είναι φανερό πως ο Ζαν-Πιερ βάζει σε αντιπαράθεση τις ιδέες που αναπτύχθηκαν από τους φίλους του Ντελέζ, Λυοτάρ και Μπαρτ: «Χάρη στη στατιστική, θα διασφαλίσουμε ότι υπάρχει αλληλεπίδραση ανάμεσα στη συγχρονία και τη διαχρονία. Αλλά το νιώθεις, η προσέγγισή μας απέχει πολύ από το να έχει οριστεί επακριβώς. Βρισκόμαστε ακόμα στην αρχή, οι ιδέες μας θα εξελιχθούν, θα εμπλουτιστούν, θα γίνουν πιο σύνθετες:
Ιδέες
που δεν αναπνέουν
λιμνάζουν σαν δικαιολογίες.
έτσι δεν είναι;
Ο Ζαν-Πιερ, που σημειώνει πρόοδο στις συζητήσεις του με τον λαμπρό εκπαιδευόμενό του, θέλει τώρα να ξεκουραστεί. Μήπως δεν τον βασανίζει ο Δημοσθένης, ως άλλος Σωκράτης του οποίου τώρα νιώθει δούλος; Μήπως δεν ενεργεί όπως ο Μένων του Πλάτωνα; Ο δούλος Ζαν-Πιερ κρύβει βαθιά μέσα του ανυποψίαστους θησαυρούς, όπως ο καθένας μας. Χάρη στη Δημοσθένεια μαιευτική, αυτοί οι θησαυροί θα πρέπει να αποδειχτούν ικανοί να οδηγήσουν στην ανακάλυψη του Αγίου Δισκοπότηρου, δηλαδή της λύσης στο πρόβλημα της στατιστικής γεωμετρίας που έχει τεθεί. Και, ω του θαύματος! Το καντιανό «νοούμενο», που δεν είναι άλλο από το βαθύ ασυνείδητο του ψυχαναλυόμενου ανθρώπου, μολονότι άφταστο, είναι σε θέση να μας δείξει τον δρόμο, αν το σπρώξουμε λιγάκι. Όπως κάθε αντικείμενο, βρίσκεται λοιπόν σε έναν τετραδιάστατο χώρο όπου αλληλεπιδρά με άλλα αντικείμενα. Είναι φανερό πως ο Ζαν-Πιερ τα έχει χάσει και λέει ασυναρτησίες:
Βοσκοπούλα, Ώ Πύργε του Άιφελ, το κοπάδι γιοφύρια βελάζει απ’ το πρωί!
Μα τι κάνει ο Καντ σε αυτό το χάος!
Να όμως που ο Δημοσθένης καταφτάνει ενθουσιασμένος και ο Ζαν-Πιερ τον ρωτά: «Επιστρέφεις από τα Κύθηρα ή από το καμπαρέ Φολί Μπερζέρ;» Ο Δημοσθένης προσαρμόζεται ευθύς αμέσως στον ανταποκριτή του: «Πήγα χθες να παρακολουθήσω ένα σεμινάριο για το σύνθωμα (sinthome), αντάξιο ενός γαλλικού καν-καν εκτελεσμένου από την Λα Γκουλύ υπό το βλέμμα του παρτενέρ της Βαλεντίν. Χρειάστηκε να σπρώξω για να μπω στην αίθουσα όπου ιερουργούσε ο Ζακ Λακάν. Τελικά, βρήκα και έκατσα στην άκρη ενός πάγκου. Το θέατρο – γιατί επρόκειτο για θέατρο – ευώδιαζε ολόκληρο, θα έλεγα μάλιστα ότι θύμιζε περισσότερο άρωμα Νο 5 της Chanel παρά κολόνια από το σούπερ μάρκετ. Στα δεξιά μου, αναγνώρισα τον Φιλίπ Σολλέρς. Το χέρι του, που το 1968 κρατούσε το Κόκκινο Βιβλιαράκι, είχε ξεκάθαρα φρονιμέψει, αφού πλανιόταν πάνω στο διχτυωτό καλσόν της διπλανής του, της πανέμορφης Τζούλια Κρίστεβα.
Όμορφη Τζούλια με τα μάτια στολίδια
ποιας μάγισσας έκλεψες τα ξόρκια;
Στην ανάλυση του Λακάν για το βιβλίο «Η αγρύπνια των Φίννεγκαν» του Τζέιμς Τζόυς, βρίσκει κανείς τον εξής ορισμό του φαλλού: είναι ο συνδυασμός ενός μικρού τμήματος πέους με τη λειτουργία της γλώσσας. Οι διπλανοί μου εκτίμησαν θαρρώ αυτή τη σύζευξη. Ο Λακάν δεν ασχολήθηκε σε αυτή τη διάλεξη με το φύλο της γυναίκας, μολονότι ειδήμων αφού κατέχει τον περίφημο πίνακα του Γκυστάβ Κουρμπέ «Η καταγωγή του κόσμου». Εισάγοντας τις ακολουθίες Φιμπονάτσι για να μιλήσει για την σεξουαλική πράξη – πράξη που κατ’ αυτόν πηγάζει από μια παρεξήγηση – αναφέρθηκε έμμεσα στον Φρειδερίκο Β΄ Χοενστάουφεν. Αυτός ο πολύγλωσσος αυτοκράτορας της Γερμανίας είχε ενδιαφερθεί πολύ πριν τους Σωσσύρ και Τζάκομπσον για τα μυστήρια της γλώσσας. Η φύση του ανθρώπου παραπέμπει κατ’ αυτόν σε μια φυσική γλώσσα, την οποία και προσπάθησε να κατασκευάσει πειραματικά. Μολονότι απέτυχε, αυτή του η απόπειρα σημειώθηκε εφτά αιώνες πριν το θεωρητικό έργο του Νόαμ Τσόμσκι για τη γενετική γραμματική, το οποίο πηγάζει από την ίδια ιδέα». Ο Ζαν-Πιερ, που θαυμάζει την ευρυμάθεια του Δημοσθένη, τον διακόπτει για να του δείξει αντίστοιχα ότι κοντά στο νου και η γνώση: «Αυτός ο καταπληκτικός μονάρχης, που ενέπνευσε το έργο του γλύπτη Φρανσέσκο Μαρίνο ντι Τεάνα, ενδιαφερόταν για τα πάντα. Το διάσημο έργο Liber abaci (Βιβλίο των υπολογισμών) του Φιμπονάτσι (γνωστού και ως Λεονάρντο της Πίζας), που προκάλεσε μια μαθηματική επανάσταση στη Δύση, γράφτηκε κατά τη διάρκεια της βασιλείας του. Ο συσχετισμός της γεωμετρικής (πεντάγωνα, δεκάγωνα) με την αναλυτική προσέγγιση (ακολουθίες του Φιμπονάτσι) για τον ορισμό της χρυσής τομής προεικονίζει την αναλυτική γεωμετρία του Καρτέσιου». Ο Δημοσθένης σκέφτεται υποσυνείδητα, με αφορμή αυτή την ενδιαφέρουσα παρατήρηση για την χρυσή τομή: Πώς μπορεί κανείς να πετύχει στην ποίηση μια αλληλεπίδραση ακοής και βλέμματος, περνώντας μέσω ισομορφισμού από την ανάλυση στη γεωμετρία; Αυτή η ενδόμυχη απορία, που αργά ή γρήγορα θα εκδηλωθεί, δεν εμποδίζει τον εκπαιδευόμενο Σωκράτη μας να συνεχίσει ακάθεκτος την εξιστόρηση της λακανικής του οδύσσειας: «Δεν είναι μόνο οι ακολουθίες του Φιμπονάτσι. Η διάλεξη έβριθε αναφορών στα μαθηματικά. Ο Λακάν προτείνει εξάλλου μια απλοποιημένη γραφή, το μαθήμιο (mathème), για την απόδοση του ασυνειδήτου. Επέμεινε για πολλή ώρα σε ένα διάγραμμα όπου τρεις δακτύλιοι, τρία στεφάνια – που μάλλον θύμιζαν χούλα χουπ παρά φούστες γαλλικού καν-καν – αλληλοεπικαλύπτονται όπως ο Πατήρ, ο Υιός και το Άγιο Πνεύμα. Σπάζοντας τον ένα δακτύλιο, ελευθερώνουμε τους άλλους δύο. Αυτή η τριαδική σχέση που ο Λακάν ονόμασε RSI (Πραγματικό, Συμβολικό, Φανταστικό) ή βορρόμειο κόμβο θα μας βοηθήσει σίγουρα στην ερμηνεία των γραφικών μας παραστάσεων. Μακάρι να μπορούσα να σου εξηγήσω και τη συνέχεια, αλλά δεν έβγαλα άκρη όταν ο Λακάν χώρισε τους τρεις δακτύλιους και τους συνέδεσε ξανά μέσω ενός τέταρτου, του συνθώματος, το οποίο είναι υποτίθεται ο πατέρας που έγινε σύμπτωμα, μια διαστροφή που με λακανικούς όρους ονομάζεται στροφή-προς-τον-πατέρα (version vers le père)». Άναυδος ο Ζαν-Πιερ καταφέρνει μόνο να πει: «Λοιπόν, σου βγάζω το καπέλο για την χριστιανική μετάφραση του RSI: Πραγματικό, ο Χριστός, Συμβολικό, ο Θεός, Φανταστικό, το Άγιο Πνεύμα. Και φυσικά, δεν μπορεί να υπάρχει το ένα χωρίς τα άλλα δύο». Ο Δημοσθενης απαντά: «Αν ισχύει αυτό που λες, με τον βορρόμειο κόμβο, κρατάμε την άκρη του νήματος που θα μας επιτρέψει να προσεγγίσουμε καθετί ιερό. Γιατί αν αυτός ο συνδυασμός των τριών λειτουργιών συμβαίνει μέσα μας, γιατί να μην συμβαίνει και στο επίπεδο της κοινωνίας; Αυτό θα στοιχειοθετούσε την ύπαρξη καθολικών μηχανισμών προσαρμογής από το κύτταρο μέχρι τον άνθρωπο, και από τον άνθρωπο μέχρι το ηλιακό σύστημα, τον γαλαξία, το σύμπαν… Μια αναθεώρηση και επέκταση της θεωρίας του Δαρβίνου». Ο Ζαν-Πιερ καταλήγει: «Γενικεύοντας λοιπόν την έννοια της ομοιόστασης, συνδέεις όπως οι φυσικοί επιστήμονες το απείρως μικρό με το απείρως μεγάλο. Μου αρέσει η ομιλία σου, είναι ένα θεϊκό τραγούδι, στα ίχνη του Ορφέα. Προσοχή όμως: Έτσι παροτρυμένος από την φαντασία και τη λίμπιντό σου, μην πλησιάσεις πάρα πολύ τον Όλυμπο, ο Ίκαρος και η Κάρμεν το πλήρωσαν με τη ζωή τους».
Οι συνομιλίες μεταξύ δασκάλου Δημοσθένη και μαθητή Ζαν-Πιερ δεν σταμάτησαν εδώ. Ο Ζακ Ντεριντά, με το Περί γραμματολογίαςκαι την αποδόμηση, ο Ρενέ Ζιράρ με το Η Βία και το Ιερό, την μιμητική επιθυμία και τον αποδιοπομπαίο τράγο, ο Λουί Αλτουσέρ με το Να διαβάσουμε το Κεφάλαιο και τις ψυχικές διαταραχές, ακόμα και ο Πιέρ Μπουρντιέ με το Οι Κληρονόμοι, την αναπαραγωγή, το habitus και τα πεδία, περίμεναν να έρθει η σειρά τους. Αλλά ο Ζαν-Πιερ, εξαντλημένος από τη γνώση και τη φαντασία του ταλαντούχου υποψήφιου διδάκτορα, είχε πάψει να προσέχει. Με ένα ωραίο καράβι στο Πορ-Βέντρ, που είχε για πλήρωμα τα μάτια της Μαντλέν, έπλεε στα ανοιχτά του ακρωτηρίου Ντε Πάλος, το βλέμμα στραμμένο στη θάλασσα, τα μαλλιά του να ανεμίζουν στον αέρα…
Μετάφραση από τα Γαλλικά: Ιωάννης Δημητριάδης
Émile Dumalet